Secesja - styl przełomu wieków
Secesja, znana także jako Art Nouveau, Jugendstil czy Modernismo, była popularnym stylem architektonicznym i artystycznym przełomu XIX i XX wieku. Na ziemiach polskich, znajdujących się wówczas pod zaborami, styl ten rozwijał się w latach 1890-1914 i często łączył się z elementami narodowego romantyzmu, tworząc unikalną odmianę - secesję polską, zwaną także stylem zakopiańskim czy młodopolskim.
W odróżnieniu od innych stylów historycznych, secesja nie naśladowała form z przeszłości, lecz tworzyła nową estetykę opartą na asymetrii, płynnych liniach, organicznych kształtach i bogatych dekoracjach inspirowanych naturą. Artyści i architekci secesji dążyli do stworzenia "stylu totalnego", obejmującego zarówno architekturę, jak i wszystkie elementy wyposażenia wnętrz.
Secesja polska, choć często pozostaje w cieniu swoich zachodnioeuropejskich odpowiedników, zachwyca oryginalnością, bogactwem form i harmonijnym połączeniem elementów międzynarodowych z motywami narodowymi.
Łódź - miasto secesji
Łódź, dynamicznie rozwijająca się w XIX wieku jako centrum przemysłu włókienniczego, posiada wyjątkowo bogatą kolekcję architektury secesyjnej. Przełom XIX i XX wieku był okresem największej prosperity miasta, co znalazło odzwierciedlenie w licznych budowlach wzniesionych w modnym wówczas stylu.
Najpiękniejszym przykładem łódzkiej secesji jest bez wątpienia Willa Leopolda Kindermanna przy ul. Wólczańskiej 31/33, zaprojektowana przez Gustawa Landau-Gutentegera w 1903 roku. Jej asymetryczna fasada z wielką wygiętą wnęką, bogata dekoracja roślinna, charakterystyczne wykusze i balkony tworzą niezwykle malowniczą kompozycję. Równie imponujące jest wnętrze z zachowanymi oryginalnymi witrażami, mozaikami, sztukateriami i drewnianymi okładzinami.
Innym wybitnym przykładem jest kamienica Oszera Kohna przy ul. Piotrkowskiej 43, z charakterystyczną narożną wieżą i fasadą dekorowaną motywami roślinnymi i kobiecymi głowami. Na uwagę zasługuje też zespół domów dla robotników fabryki Karola Scheiblera na Księżym Młynie - choć utrzymany w stylu historyzującym, zawiera wiele elementów secesyjnych, zwłaszcza w dekoracji wnętrz.
Kraków - secesja z elementami narodowymi
Krakowska secesja, rozwijająca się w okresie Młodej Polski, często łączyła międzynarodowe tendencje z elementami rodzimymi, czerpanymi z ludowego stylu zakopiańskiego. Miejscem, gdzie te wpływy widać najwyraźniej, jest Teatr Stary i jego wyposażenie, zaprojektowane przez czołowych artystów epoki: Stanisława Wyspiańskiego i Józefa Mehoffera.
Kamienica "Pod Śpiewającą Żabą" na rogu ulic Retoryka i Smoleńsk, zaprojektowana przez Teodora Talowskiego w 1890 roku, choć z pozoru neogotycka, zawiera wiele elementów secesyjnych, takich jak asymetryczna kompozycja fasady, organiczne formy i fantazyjne detale. Swoją nazwę zawdzięcza rzeźbie żaby, umieszczonej nad jednym z okien.
Kamienica Feniksa przy ul. Rynek Główny 41 autorstwa Benjamina Torbe z 1899 roku to przykład bardziej skomercjalizowanej wersji secesji. Jej fasada zdobiona jest motywami ptaków, kwiatów i stylizowanych form roślinnych, a całość wieńczy charakterystyczna kopuła z metalową konstrukcją.
Charakterystyczne cechy polskiej architektury secesyjnej:
- Płynne, faliste linie i organiczne kształty
- Asymetryczne kompozycje fasad
- Bogata dekoracja roślinna i zwierzęca
- Motywy kobiece (głowy, postacie)
- Wykorzystanie nowych materiałów (żelazo, szkło)
- Elementy ludowe, szczególnie zakopiańskie
- Kompleksowe podejście do wystroju wnętrz
Bielsko-Biała - nieodkryte skarby
Bielsko-Biała, miasto na pograniczu Śląska i Małopolski, posiada niezwykle bogatą, a jednocześnie mało znaną kolekcję architektury secesyjnej. Jako ważne centrum przemysłu włókienniczego, na przełomie XIX i XX wieku miasto przeżywało okres intensywnego rozwoju, co zaowocowało powstaniem wielu reprezentacyjnych budowli.
Kamienica przy ul. 3 Maja 5, zaprojektowana przez Ernsta Lindnera w 1903 roku, zachwyca bogactwem secesyjnej ornamentyki z motywami roślinnymi, maskami kobiecymi i fantazyjnymi zwierzętami. Jej narożne położenie podkreśla monumentalna kopuła zwieńczona iglicą.
Willa Theodora Sixta przy ul. Adama Mickiewicza 24, wzniesiona w 1883 roku i przebudowana w stylu secesyjnym na początku XX wieku, to przykład harmonijnego połączenia architektury z otaczającym ją parkiem. Jej fasada ozdobiona jest subtelnymi dekoracjami roślinnymi i geometrycznymi, a wnętrza zachowały oryginalne sztukaterie, witraże i elementy wyposażenia.
Poznań - nieoczywista secesja
Poznańska secesja, rozwijająca się pod wpływem niemieckiego Jugendstil, charakteryzuje się większą powściągliwością i geometryzacją form w porównaniu z jej odpowiednikami z innych regionów Polski. Mimo to, miasto posiada kilka wyjątkowych przykładów tego stylu.
Kamienica pod Koroną przy ul. 27 Grudnia 9 to jeden z najpiękniejszych przykładów poznańskiej secesji. Jej fasadę zdobią płaskorzeźby z motywami roślinnymi i zwierzęcymi, a całość wieńczy rzeźba orła w koronie - stąd nazwa budynku. Wnętrza zachowały oryginalne secesyjne sztukaterie, mozaiki i elementy wyposażenia.
Bank Przemysłowców przy ul. Św. Marcin 66-72, zaprojektowany przez Hermanna Boehmera w 1909 roku, reprezentuje odmianę secesji zbliżoną do wczesnego modernizmu. Jego monumentalna fasada łączy geometryczne formy z subtelnymi motywami secesyjnymi, tworząc wrażenie solidności i elegancji.
Secesja poznańska, choć mniej znana niż jej krakowskie czy łódzkie odpowiedniki, stanowi fascynujący rozdział w historii polskiej architektury, łączący wpływy niemieckie z lokalną tradycją budowlaną.
Warszawa - secesja w stolicy
Warszawa początku XX wieku, jako stolica Królestwa Polskiego pod zaborem rosyjskim, była miejscem intensywnego rozwoju urbanistycznego. Styl secesyjny znalazł tu wiele interesujących realizacji, choć wiele z nich nie przetrwało zniszczeń II wojny światowej.
Kamienica Lourse'a przy ul. Krakowskie Przedmieście 13, wzniesiona w 1910 roku według projektu Franciszka Lilpopa i Karola Jankowskiego, to jeden z najlepiej zachowanych przykładów warszawskiej secesji. Jej fasada zdobiona jest subtelnymi motywami roślinnymi i geometrycznymi, a wnętrza zachowały oryginalne elementy wystroju, w tym słynną cukiernię Lourse'a z secesyjnymi witrażami i meblami.
Kamienica przy ul. Lwowskiej 17, projektu Bronisława Brochwicz-Rogoyskiego z 1910 roku, reprezentuje późną fazę secesji z wpływami wczesnego modernizmu. Jej fasada, ozdobiona geometrycznymi motywami i płaskorzeźbami o tematyce mitologicznej, stanowi interesujący przykład ewolucji stylu secesyjnego w kierunku bardziej powściągliwych form.
Podsumowanie
Polska secesja, choć często pozostająca w cieniu swoich zachodnioeuropejskich odpowiedników, stanowi fascynujący rozdział w historii naszej architektury. Łącząc międzynarodowe trendy z elementami narodowymi i lokalnymi tradycjami, architekci tworzyli dzieła o niepowtarzalnym charakterze i wysokiej wartości artystycznej.
Odkrywanie secesyjnych perełek w różnych regionach Polski może być fascynującą przygodą dla miłośników architektury i historii sztuki. Warto spojrzeć w górę podczas spaceru ulicami naszych miast - secesyjne kamienice, klatki schodowe, witraże i detale architektoniczne czekają, by je odkryć i docenić.
